Nằm tách biệt với khu dân cư cạnh quốc lộ 1 A sầm uất của vùng Xuân Thọ, chùa Triều Tôn có khung cảnh thanh bình, lưng tựa núi, mặt hướng đồng ruộng mát mẻ, phong cảnh sơn thuỷ hữu tình. Đặc biệt, ngôi già lam này có thể ví như cái nôi của Phật giáo Sông Cầu, nơi sản sinh ra nhiều vị danh tăng, đóng góp cho nền Phật giáo tại Sông Cầu và Phú Yên.

Tổ Đình Triều Tôn toạ lạc tại thôn Triều Sơn, xã Xuân Thọ, tỉnh Đắk Lắk, trước kia là xã Xuân Thọ 1, thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên. Chùa được thiền sư húy Liễu Diệu, hiệu Chánh Quang, phái Lâm Tế đời thứ 37 khai sơn vào đầu triều nhà Nguyễn (1803), thuộc hệ phái Bắc tông, có ngày huý kỵ là 22 tháng 9 âm lịch. Thiền sư Liễu Diệu có sư huynh là Liễu Năng khai sơn chùa Sắc Tứ Phước Sơn ở Đồng Tròn, Đồng Xuân và sư đệ là Tổ Liễu Căn khai sơn Tổ đình Bảo Sơn ở Đồng Tre, Tuy An, cả 3 ngôi Tam Bảo đều vang danh trong và ngoài tỉnh.

Triều Tôn Cổ Tự là một trong những ngôi Tam Bảo có kiến trúc cổ, quy mô đồ sộ nhất tỉnh Phú Yên. Kiến trúc gồm cổng Tam Quan, không gian sân trước và xung quanh chùa rộng thoáng, Đài Quán thế Âm, Chánh điện dạng nhà 3 gian, 2 tầng kiên cố, nhà đông, nhà tây, nhà khách, và khu mộ tháp. Chánh điện thờ Ta Bà Tam Thánh: Phật Thích Ca Mâu Ni, Địa Tạng Vương Bồ Tát và Quán Thế Âm Bồ Tát, tượng trưng cho sự tu tập, cứu độ và giải thoát. Tổ đường nằm sau chánh điện, thờ Đạt Ma Tổ sư và các tổ. Khu mộ tháp nằm sau lưng chùa, trên nền cao hơn tầm 2m.

Triều Tôn Tự được ví như cái nôi của Phật giáo Sông Cầu, nơi sản sinh ra nhiều đời trụ trì các ngôi tự viện danh tiếng trong và ngoài tỉnh. Đầu tiên phải kể đến tổ Liễu Diệu, đệ tử của tổ Pháp Chuyên- khai sơn tổ đình Từ Quang- Đá Trắng. Ngài là người có công lớn trong việc đặt nền móng truyền bá phật pháp vào vùng đất này. Những năm về sau, người dân quy ngưỡng phật pháp ngày càng thêm đông, chùa Triều Tôn không đủ cho nhu cầu sinh hoạt tín ngưỡng của dân chúng, nên vùng đất Xuân Thọ xuất hiện thêm các ngôi chùa nữa là: chùa Long Sơn (ngài Liễu Ngộ), chùa Linh Sơn (ngài Quảng Văn), chùa Lăng Nghiêm (ngài Chương Tánh), chùa Từ Giác, chùa Thắng Quang (ngài Mật Ý), chùa Long Hải (ngài Phổ Tịnh).

Tổ thứ 2 là Ngài Chương Tánh- đệ tử của hòa thượng húy Toàn Thể (tổ thứ 2 của chùa Từ Quang Đá Trắng) là vị khai sơn chùa Lăng Nghiêm. Ngài Chương Tánh là cậu ruột của danh nhân Đô đốc Hải quân Đào Trí, người có công rất lớn trong quá trình chống thực dân Pháp những năm đầu xâm lược nước ta. Di tích mộ và đền thờ ông Đào Trí được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia, nằm cách chùa chỉ vài km về hướng Gành Đỏ.

Tổ thứ 3, Ngài Ấn Như là bổn sư của các ngài Chơn Ấn thừa kế trụ trì chùa Triều Tôn, ngài Chơn Hành khai sơn chùa Phổ Quang, ngài Chơn Minh tự Đạo Thành hiệu Thiện Định là vị khai sơn chùa Sắc Tứ Xuân Long (Sông Cầu), ngài Pháp Đăng trụ trì đời thứ 2 chùa Long Phước (nay là chùa Sắc Tứ Long Quang, Sông Cầu).

Tổ thứ 7, Hòa thượng Phước Trí nguyên là trụ trì Tổ Đình Phước Sơn, đến năm 1962 Ngài tiếp tục đảm nhiệm trụ trì Triều Tôn. Năm 1985, Ngài Phước Trí kiêm luôn trụ trì Tổ Đình Từ Quang Đá Trắng. Như vậy, cuộc đời ngài gắn liền với ba ngôi Tổ Đình nổi tiếng của thiền phái Lâm Tế Chúc Thánh tại Phú Yên. Trụ trì hiện tại là Hòa Thượng Thích Đồng Tiến, chứng minh GHPGVN tỉnh Phú Yên và Đắk LắK. Ngoài ra còn có các vị như Hoà thượng Quảng Hiển (chùa Đại Tòng Lâm – Bà Rịa Vũng Tàu), Hoà thượng Chơn Thành (Chùa Liên Hoa – Hoa Kỳ), hoà thượng Quảng Thiện (Chùa Sắc Tứ Hội Phước – Nha Trang),…

Trải qua hơn hai trăm hai mươi năm hình thành và phát triển, trên mảnh đát khô cằn của vùng Xuân Thọ, Tổ đình Triều Tôn không chỉ đứng vững mà còn phát triển mạnh mẽ, sản sinh ra nhiều bậc danh tăng tài đức cho Phật giáo tỉnh nhà. Nếu có dịp về vùng đất Sông Cầu, hãy dành chút thời gian ghé chùa để cảm nhận được nét thanh tịnh, kiến trúc truyền thống và tìm hiểu về sự phát triển của Phật giáo tại miền đất Phật học này các bạn nhé.